پاسخ بهار به نقدها سیدضیاءالدین طباطبایی از عملکرد حزب دمکرات ایران - مجله ستاره

کتاب تاریخچه سه سال و نیمه ما و جنگ (1914 ـ 1917)؛ روس، انگلیس؛ آلمان، عثمانی و ایران در واقع مجموعه مقالاتی است که ملک الشعراء بهار در زمستان سال 1296 شمسی در پاسخ به نقدها سیدضیاءالدین طباطبایی از عملکرد حزب دمکرات ایران در مراحل نخست جنگ اول جهانی در روزنامه نوبهار منتشر کرد. متن کامل این مقالات که مانند دیگر نوشته های ملک الشعراء در باب تحولات سیاسی ایران معاصر ارزش تاریخی یگانه ای دارد، به انضمام آن بخش از مقالات سیدضیاءالدین طباطبایی که به این تبادل آراء میدان داد، در این مجموعه تجدید چاپ شده است.

در واقع بخش مهمی از اسناد و گزارش هایی که در سلسله مقالات تاریخچه سه سال و نیمه ما و جنگ ارائه شده اند، همان اسناد و گزارش هایی است که اندک زمانی بعد به صورت کتاب بی طرفی در تهران منتشر شدند. در کنار این اسناد، ملک الشعراء هرازگاهی به گزارش هایی چند از مقامات بریتانیایی استناد نموده که جز یک مورد که به نظر می آید از کتاب کشف تلبیس نقل شده، مآخذ مابقی اکنون روشن نیست.

ملک الشعراء که در مقام وکیل دوره سوم مجلس شورای ملی و طرفدار حزب دموکرات و مدیر نوبهار در متن اصلی تحرکات سیاسی این دوره قرار داشت، در تدوین این مجموعه به تجارب دست اول خود تکیه دارد و همچنین نقل مجدد بخش هایی از مقاله هایش در نوبهار مقارن با تحولات مورد بحث . مقالات تاریخی رعد در نقد عملکرد رهبران سیاسی ایران در مراحل نخست جنگ اول جهانی که به نظر به اهمیت بحث در بخش پیوست های کتاب بازچاپ می شوند، نوشته شده است.

پاسخ نوبهار به این مطالب، به ویژه بخش های پایانی سلسله مقالات تاریخچه سه سال و نیمه ما و جنگ که به اصل بحث استیضاح کابینه عین الدوله در اواسط شعبان 1333 مربوط می گردد، از چند جهت اهمیت دارند؛ در کنار ارزش تاریخی آن ها از نقطه نظر ثبت و ضبط جونبی چند از یک واقعه مهم و ارائه گزارشی از تحولات کشور در مراحل نخست جنگ اول جهانی، شاید مهمترین ویژگی آن را بتوان سعی و تلاشی دانست در نقد و ارزیابی یک تجربه سیاسی و طرح این پرسش که آیا در آن بحبوحه امکان اتحاد سیاسی متفاوت از آنچه اتخاذ شد وجود داشت یا خیر؟

ملک الشعراء بهار که اصولا با طرح و بحث هر گونه انتقادی مخالف بود در مجموع به سیر اجتناب ناپذیر وقایع اعتقاد داشت و این که اصولا قدرت انتخابی هم در کار نبود؛ شد آنچه می بایست بگردد و چاره ای هم نبود. مخالفت بهار با طرح و بحث هر گونه مضمون انتقادی بر این سنت سیاسی ریشه دار پایدار بود که با توجه به شرایط حساس دقت و ضرورت یگانگی و وحدت عمومی طرح مباحث مناقشه آمیز، مضر و بی حاصل است.

اوایل زمستان سال 1336 ه.ق زمان بروز این جدال قلمی یکی از ادوار بحرانی تاریخ معاصر ایران نبود. پیشامد انقلاب 1917 روسیه و درهم شکستن چیرگی خفقان بار روسیه تزاری بر ایران این امید را در دل ایرانیان به وجود آورد که شاید بتوان از فرصت بهره برد و موجبات اعاده استقلال ازدست رفته را فراهم آورد؛ اما با وجود عقب نشینی قوای روسیه از ایران و ناکارشدن یک بدخواه اساسی، اصل جنگ و رویارویی دیگر قدرت های برجای مانده طرفین، آلمان و عثمانی در آن سو و بریتانیا در این سو کماکان ادامه داشت و همان عواملی که در شروع جنگ بی اعتنا به خواسته های ایرانیان، ایران را صحنه کارزار ساختند، هنوز در کار بود و ایران همچنان عرصه تاخت وتاز طرفین باقی ماند. آلمان و عثمانی سرمست از فروپاشی روسیه و گگردده شدن دست آنها در ایران و قفقاز و بین النهرین و بریتانیا با نگرانی از این پیش آمد، مترصد پرکردن جای خالی روسیه و هر دو طرف همچنان بی توجه به خواسته های ایرانیان.

مقالات تاریخی رعد در نقد عملکرد رهبران سیاسی ایران در مراحل نخست جنگ اول جهانی که نظر به اهمیت بحث در بخش پیوست های این کتاب بازچاپ می شوند، نوشته شده است. پاسخ نوبهار به این مطالب به ویژه بخش های پایانی سلسله مقالات که به اصل بحث استیضاح کابینه عین الدوله در اواسط شعبان 1333 مربوط می گردد، از چند جهت اهمیت دارند؛ در کنار ارزش تاریخی آنها، از نقطه نظر ثبت و ضبط جوانبی چند از یک واقعه مهم و ارائه گزارشی از تحولات کشور در مراحل نخست جنگ اول جهانی، شاید مهم ترین ویژگی آن را بتوان سعی و تلاشی دانست در نقد و ارزیابی یک تجربه سیاسی و طرح این پرسش که آیا در آن بحبوحه امکان اتحاد سیاسی متفاوت از آنچه اتخاذ شد، وجود داشت یا خیر؟

رعد بر آن بود که می شد سیاست دیگری در پیش گرفت. وی حتی در تأکید بر جهت بودن انتخاب گزینه ای دیگر از مذاکرات خود با مستوفی الممالک یاد می نماید و در ادامه متن معاهده ای را می آورد که در همان موقع نوشته و پیشنهاد نموده بود که مبنای مذاکره با روس و انگلیس قرار گیرد؛ پیشنهادی که به نظر می آید مورد توجه مستوفی الممالک قرار گرفته بود و لااقل در باب پاره ای از مفاد آن، با نمایندگان روسیه و بریتانیا مذاکراتی شروع شد.

ملک الشعراء که اصولاً با طرح و بحث هرگونه انتقادی مخالف بود، در مجموع به سیر اجتناب ناپذیر وقایع اعتقاد داشت و انیکه اصولاً قدرت انتخابی هم در کار نبود؛ شد آنچه می بایست بگردد و چاره ای هم نبود. مخالفت بهار با طرح و بحث هرگونه مضمون انتقادی بر این سنت سیاسی ریشه دار پایدار بود که با توجه به شرایط حساس وقت و ضرورت یگانگی و وحدت عمومی طرح مباحث مناقشه آمیز، مضر و بی حاصل است.

تاریخچه سه سال و نیمه ما و جنگ (1914 ـ 1917)؛ روس، انگلیس؛ آلمان، عثمانی و ایران نوشته ملک الشعراء بهار به تلاش کاوه بیات در 306 صفحه، شمارگان 770 نسخه و بهای 45 هزار تومان از سوی انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر شد.