بحران کرونا نظام تجارت جهانی را زیر سؤال نمی برد - مجله ستاره

هواداران حمایت گرایی در آمریکا پیش از وقوع بحران اخیر، دلایلی همچون مقابله با از بین رفتن شغل ها در بخش فراوری، جلوگیری از افزایش نابرابری و یا بعضاً احتیاج به تنبیه یا ترساندن چین را برای توجیه عقاید خود مطرح می کردند و اکنون مسائل زنجیره تأمین دنیای نیز به دلایل آنها افزوده شده است.

این گروه از افراد می گویند توزیع فعالیت های فراوریی شرکت ها در یک پهنه جغرافیایی گسترده (متشکل از چندین کشور) باعث کاهش خودکفایی کشورها شده و تاب آوری اقتصاد آنها را تضعیف می نماید. از نظر آنها، چاره کار این است که کسب وکارها بیشتر فعالیت های خود را در داخل کشور متمرکز نمایند و به طور کلی وابستگی خود به تجارت خارجی را کاهش دهند.

البته این استدلال ها و تعییناً مسئله تاب آوری اقتصاد استدلال های جدیدی نیستند. نگرانی از امنیت غذایی مدت هاست که به عنوان توجیهی برای مداخله های حمایت گرایانه در بخش کشاورزی مطرح می گردد. این ادعا که زنجیره های تأمین مواد غذایی به دلیل اینکه بیشتر داخلی هستند امنیت بیشتری در مقایسه با زنجیره های تأمین دیگر (مثلاً پوشاک یا اقلام پزشکی) دارند، در ماههای اخیر بیش از گذشته مطرح شده و منطقی به نظر رسیده است. اما اگر نگاه دقیق تری به قضیه داشته باشیم، متوجه می شویم که واقعیت تا حد زیادی متفاوت از این ادعاهاست؛ به ویژه اگر نگاهمان به تاب آوری اقتصاد گسترده تر و دوراندیشانه تر باشد.

منتقدان تجارت خارجی می گویند بحران کووید-19 آسیب پذیری زنجیره های تأمین دنیای را در برابر محدودیت های صادرات و شوک های خارجی آشکار کرد. بسیاری از کشورها از جمله اعضای اتحادیه اروپا، در ابتدا محدودیت هایی را بر صادرات تجهیزات بهداشت و مراقبت شخصی از جمله ماسک وضع کردند و وضع چنین محدودیت هایی بدین معنا بود که کشورهای واردنماینده این تجهیزات، درست در زمانی که احتیاج شدیدی به آنها داشتند، نمی توانستند این اقلام را وارد نمایند.

اینکه دولت ها در موارد اضطراری بخواهند شهروندان خود را در اولویت قرار دهند، مسئله عجیبی نیست. حتی سازمان تجارت دنیای که در حالت عادی اعمال محدودیت بر صادرات را غیرقانونی می داند، اجازه استثناء قائل شدن برای صادرات بعضی محصولات خاص را به کشورهای عضو می دهد. اما محدودیت هایی که اخیراً بر صادرات وضع شد، در اغلب کشورها کوتاه مدت بود و اثرات منفی آنها بر تجارت اقلام بهداشتی و مراقبت شخصی بیش از اثرات مثبتشان بود.

چین که توانسته است زودتر از سایر کشورها خود را از بحران کرونا برهاند، بلافاصله فراوری اقلام ضروری و صادرات این اقلام به کشورهایی که به شدت به آن احتیاج دارند را شروع نموده است، به طوری که شدت کمبودهای دنیای در حوزه اقلام بهداشتی و مراقبت شخصی به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. نشریه آمریکایی نیویورک تایمز اخیراً گزارش داد که فراوری ماسک در چین نسبت به دوران قبل از بحران، 12 برابر شده است.

ایراد دیگری که هواداران حمایت گرایی به نظام تجارت دنیای وارد می نمایند، به یکی از ویژگی های مهم تجارت نوین مربوط می گردد؛ تخصصی شدن بیش از حد فراوری و زنجیره های توزیع که دامنه آنها به چندین کشور کشیده شده است. تخصصی سازی این امکان را به زنجیره های تأمین دنیای می دهد که هزینه ها را حداقل و کارآیی را حداکثر نمایند. اما در عین حال تخصصی سازی باعث بروز پیچیدگی هایی در مواقعی که احتیاج به افزایش فوری سطح فراوری وجود دارد، می گردد. کمبود دستگاه های تنفس مصنوعی در بعضی کشورها، این مسئله بیشتر در کانون توجه قرار داد.

برای فراوری یک دستگاه ونتیلاتور (دستگاه تنفس مصنوعی) که این روزها در فرآیند درمان بیماران مبتلا به کووید-19 نیز مورد استفاده قرار می گیرد، به 300 قطعه مختلف احتیاج است که فراوری این قطعات در چندین کشور انجام می گردد. از این روز فراوری دستگاه های بیشتر مستلزم همکاری نزدیک بین کشورهای زیادی است؛ آن هم درست در زمانی که غریزه های بنیادی به افراد می گویند که برای دستیابی به قطعات کمیاب با یکدیگر رقابت نمایند. حتی اگر کشوری بتواند تک تک قطعات مورد احتیاج برای فراوری دستگاه های تنفس مصنوعی را تهیه کند، باز هم برای فراوری این دستگاه ها به سطح بالایی از دانش فنی احتیاج دارد. بسیاری از کشورها قبلاً این قابلیت را برون سپاری نموده اند.

با این حال، هواداران دنیای شدن معتقدند که وجود این چالش ها خود نشان می دهد که امروز هماهنگی و همکاری دنیای بیش از هر زمان دیگری ارزش دارد. آنها بر این باورند که برخورداری از چندین منبع در کشورهای مختلف، تاب آوری اقتصاد کشورها را افزایش می دهد. مخالفان دنیای شدن می گویند قدرت زنجیره تأمین دنیای به اندازه ضعیف ترین حلقه این زنجیره است. اما زنجیره تأمین دنیای در واقع بسیار قوی تر از این است زیرا می تواند یک حلقه شکسته یعنی منبعی که در یک کشور بحران زده قرار گرفته است را با یک منبع مشابه در سایر کشورها جایگزین کند.

منتقدان تجارت بین المللی ممکن است استدلال های متفاوتی را مطرح نمایند و مدعی شوند که اگر مثلاً زنجیره تأمین دستگاه های تنفس مصنوعی به طور کلی به داخل کشور منتقل می شد، همه چالش های مرتبط با هماهنگی در زنجیره تأمین دنیای به کلی از بین می رفت. اما اخیراً بحران کووید-19 به کارخانه های بسته بندی گوشت در آمریکا نیز رسیده و یکی از حیاتی ترین منابع غذایی این کشور را دچار اختلال نموده است. تنها چیزی که باعث شده است بسیاری از کارخانه ها در این شرایط به فعالیت خود ادامه دهند، تهدیدهای جدی دولت فدرال ذیل قانون فراوری دفاعی است.

واقعیت این است که زنجیره های تأمین داخلی تنها تحت سناریوهای به شدت غیرمحتمل یعنی در مواردی که همه کشورها هم زمان دچار یک شوک منفی می شوند، بر زنجیره های تأمین دنیای فزونی دارند. اگر کشور شما تنها کشوری باشد که از یک بحران دنیای در امان مانده باشد، آن گاه قطعاً استقرار فعالیت های فراوریی در داخل کشور به نفع شما خواهد بود.

در زمان بروز یک پاندمی (همه گیری) همه کشورها آسیب می بینند، اما نقطه اوج شیوع بیماری در هر کشوری ممکن است در زمان متفاوتی اتفاق بیفتد. مثلاً شاید زمانی که آمریکا با بدترین مرحله از بحران دست وپنجه نرم می نماید، دیگر کشورها این مرحله را پشت سر گذاشته و آمادگی داشته باشند که به عنوان یک منبع تجارت عمل نمایند و تاب آوری اقتصاد دیگر کشورها را در برابر بحران افزایش دهند.

اینکه ما چگونه ریسک را مدیریت و تاب آوری را تقویت می کنیم، مسئله ای فراتر از داخلی یا دنیای بودن فراوری است. متنوع سازی -جغرافیایی یا سایر معیارها- یک اصل مهم در مدیریت ریسک است. شرکت ها می توانند با دایر کردن کارخانه های فراوریی خود در نقاط مختلف، ریسک سیستمی اختلال فراوری -مثلاً در مواقعی که یکی از نقاط به دلیل وقوع بلایای طبیعی یا بروز ناآرامی های سیاسی از دسترس خارج می گردد- را به حداقل برسانند. توزیع فعالیت های فراوریی در نقاط مختلف دنیا، نه تنها کارآیی را افزایش می دهد بلکه راه چاره مناسبی برای مدیریت ریسک است.

البته در مورد مسئله تاب آوری، دیدگاه منتقدان دنیای شدن را درباره تأثیرات دنیای شدن فراوری بر کارآیی و سودآوری کسب وکارها در کوتاه مدت درست است. دنیای شدن کسب وکار باعث شده است که شرکت ها و زنجیره های تأمین بیش از حد به اصول فراوری ناب وابسته باشند و در نتیجه نتوانند در برابر بحران های مهمی مانند کووید-19 ایستادگی نمایند. سطح تعیینی از فراوری اضافه (یا ناکارآمدی در کوتاه مدت) شاید در آینده به معنای واقعی کلمه نجات بخش باشد.

حفظ مازاد فراوری در سطحی تعیین -مثلاً ذخیره کردن تعداد تعیینی از تخت های بیمارستانی و یا عملیاتی کردن یک کارخانه برای فراوری ماسک مازاد بر احتیاج بازار- می توانست در بحران کنونی نقشی حیاتی داشته باشد. ما باید در آینده به فکر راههایی برای ایجاد این ظرفیت های اضافه باشیم و کارآیی پویا را به جای کارآیی ایستا مبنای تفکر خود قرار دهیم.

بحران کووید-19 درس های مهمی به ما می دهد؛ اما این بحران هیچ استدلال مناسبی را علیه زنجیره های تأمین دنیای برای منتقدان دنیای شدن فراهم نمی نماید.