رباط زیارت، مجموعه ای با قابلیت ثبت جهانی - مجله ستاره

رباط زیارت تا سال1367 ناشناخته بود و در بهار آن سال ضمن آنالیز و شناسایی آثار تاریخی شهرستان خواف آن مجموعه نیز مورد آنالیز نهاده شد.

منطقه ای که در مجاورت روستای فدک نهاده شده صندلی مجموعه رباط زیارت است، آن منطقه با وجود آب فراوان و زمین های مناسب کشاورزی تقریبا رها شده بود و فقط دو خانوار دامدار در بناهای مخروبۀ باستانی ساکن شده بودند و از فضاهای معماری با اهمیت مجموعه به عنوان انبار، آغل و طویله استفاده می کردند و موجب تخریب و ویرانی آن ها شده بودند.

مشاهدۀ چنان شرایطی بسیار ناراحت نماینده بود و در پی در خواست از مسئولان وقت خوشبختانه این فضاها بازپس گرفته شد.

نفیس ترین بخش مجموعه، شبستان مسجد رباط زیارت است، تالار عظیم مستطیل شکل که با دیوارهای سنگی ساخته شده و پاکار سقف با آجرچینی و کتیبۀ کوفی بسیار زیبای آجری زینت یافته بود. آن تالار هم آسیب زیاد دیده بود، سقف و دیوار غربی و دیوار شمالی آن تخریب شده و آجرهای سقف و مقدار زیادی از سنگ های دیوارها از محل برده شده بودند، تنها دیوارهای شرقی و جنوبی نیمه ویران و سخت آسیب پذیر باقی مانده بودند، تعدادی از سنگ های دیوار شرقی را هم از بدنه برداشته بودند تا جایی که آجرچینی ها و کتیبه ها تکیه گاهی نداشتند و ریزش آن ها نیز شروع شده بود.

بازسازی شبستان مسجد در 15 روز

رجبعلی لباف خانیکی پیشکسوت میراث فرهنگی با بیان این که مشاهدۀ مرگ تدریجی آن آثار گرانب ها و به خصوص شبستان مسجد عذاب آور بود، گفت: شرایط اضطراری مجموعه به اداره کل میراث فرهنگی خراسان اطلاع داده شد، کارشناسان آمدند و وضع را وخیم و غیرقابل برگشت توصیف کردند و به دنبال اصرار بر نگهداری آن، زمان لازم برای بازسازی دیوار را حداقل 6 ماه و هزینۀ آن را زیاد برآورد کردند.

او ادامه داد: در آن سال ها کارشناس موزه ایران باستان بودم و از تهران ماموریت دو ماهه آمده بودم زمان زیادی در اختیار نداشتم باید کاری می کردم، می دانستم یکی از استاد کارهای معمار ماهر و درستکار در خرگرد خواف ساکن است از او برای بازدید و چاره جویی دعوت کردم و او پذیرفت که در عرض 15 روز دیوار را نجات دهد.

لباف خانیکی توضیح داد: در این ماموریت راننده و عکاس را همراه داشتم، راننده را به تهران فرستادم و خودم رانندگی لندرور را به عهده گرفتم و به وسیلۀ آن مصالح ساختمانی را از کارگاه مدرسه غیاثیه خرگرد به رباط زیارت منتقل می کردم.

او اضافه نمود: با عکاسی که همراهم بود گِل و سنگ تهیه می کردیم و به استاد نجفی می دادیم، شب را هم در همان جا می خوابیدیم، در نهایت بعد از 15 روز کار متوالی بازسازی خاتمه یافت، توانستیم به همت شادروان استاد عبدالرحیم نجفی شبستان مسجد رباط زیارت را نجات دهیم.

کشف محراب

این پژوهشگر میراث فرهنگی با بیان این که در سال 1368 به دلیل ارزش و اهمیت بسیار بالای مجموعه برای مطالعه و پی گردی بنا برنامه ریزی شد، گفت: طی آن برنامه که منجر به پیدایش پی دیوارها و تغییر و تحولات آن ها از جمله کشف یک محراب تعبیه شده در پشت دیوار شرقی شد، امکان طرح این فرضیه فراهم شد که تالار شبستان مسجد پیش از اسلام وجود داشته و در اوایل قرن پنجم ه.ق فراز دیوارها آجرچینی و کتیبه گذاری شده و از سمت شرقی نیز ایوانی به آن اضافه نموده شده ایوانی که در میانۀ دیوار غربی دارای محرابی گچ بری شده و کتیبه دار بوده است.

او اضافه نمود: برفراز دیوارهای ایوان نیز کتیبه های آجری در درون قاب های مستطیل نقش بسته و بنا به عنوان مسجد تغییر کاربری داده شده است.

لباف خانیکی توضیح داد: فرصتی پیش نیامد که بر روی دیگر فضاهای معماری رباط زیارت مطالعه ژرفی انجام گردد چه بسا که هر یک از آن ها نیز اسراری در خود داشته باشند و بتوانند در روشن کردن گوشه هایی از تاریخ خراسان ایفای نقش نمایند.

این پیشکسوت میراث فرهنگی اظهار کرد: وجود آن مجموعه در جایی که اکنون مهجور و دور افتاده و فراموش شده بسیار قابل تامل است و نشان از این دارد که روزگاری مجموعۀ رباط زیارت از جهات مختلف مورد توجه و مراجعه بوده است.

لباف خانیکی یادآورشد: این مجموعه که از دوران ساسانیان تا عصر صفوی تاریخ گذاری می گردد از جنبه های گوناگون قابل مطالعه است و این قابلیت را دارد که پس از مطالعات عمیق میدانی و پی گردی و حدس به عنوان یک جاذبۀ مهم گردشگری ساماندهی گردد و برای ثبت در فهرست یونسکو پیشنهاد گردد، چه قدر خوب است قدر داشته هایمان را بیشتر بدانیم.

ثبت ملی رباط زیارت

هم چنین محمود باعقیده رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف درباره این اثر تاریخی اظهار کرد: این اثر در تاریخ 12 بهمن 1381 با شمارهٔ ثبت 7491 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

او اضافه نمود: هم چنین با توجه به این که حوض انبار رباط زیارت مربوط به قرن نهم هجری بوده است، به شماره 7478 در تاریخ 1381/12/11 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، هم چنین سقاوه رباط زیارت که متعلق به قرن نهم هجری و اواخر دوره قاجار است و به شماره 7480 در تاریخ 1381/12/11 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.